نقش شهروندان در نهادینه‌سازی فرهنگ حق دسترسی به اطلاعات
جعفر ایشانی
کارشناس آگاهی عامه کمیسیون دسترسی به اطلاعات
دسترسی به اطلاعات یک حق شهروندی است، دسترسی به اطلاعات تضمین‌کنندهی و ممثل حکومت‌داری دموکراتیک، خوب و باز است. یکی از بهترین میکانیزم‌های که شهروندان میتوانند حکومت را پاسخ‌‌گو کنند، دسترسی به اطلاعات است. وقتی شهروندان به اطلاعات دسترسی دارند، حکوت را به‌سوی اصلاحات سوق می‌دهند.
از طرف دیگر، بدون نقش فعال شهروندان فرهنگ «حق دسترسی به اطلاعات» نهادینه نخواهد شد؛ زیرا وقتی شهروندان در نهادینه‌سازی این فرهنگ از خود تلاش به خرج ندهند حکومت هم پروایی چیزی را ندارد. تاریخ هیچ حکومتی را شاهد نبوده است که بدون سعی و تلاش شهروندان پاسخ‌‌گو بوده باشد. این شهروندانند که باعث پاسخ‌‌گویی حکومت می‌شود.
نقش شهروندان در نهادینه‌شدن فرهنگ حق دسترسی به اطلاعات مستلزم آگاهی شهروندان از حق و قانون دسترسی به اطلاعات است. تا زمانی که شهروندان حداقل به‌گونه‌ی نسبی از حق و قانون دسترسی به اطلاعات آگاهی حاصل نکنند، نمی‌توانند در نهادینه‌شدن فرهنگ حق دسترسی به اطلاعات سهم ارزنده داشته باشند. در قدم نخست آگاهی شهروندان از حق و قانون دسترسی به اطلاعات مربوط به کمیسیون دسترسی به اطلاعات و نهادهای مربوط است که در زمینه آگاهی‌دهی از حق و قانون دسترسی به اطلاعات برنامه‌های کامل و جامع را روی دست تدارک ببینند. گام دوم، همکاری شهروندان با کمیسیون دسترسی به اطلاعات است.
مردم با اطلاعات «شهروندان قدرت‌مند»اند که میتوانند از حق و حقوق خویش دفاع کنند و در ساختار یک جامعه دموکراتیک نقش مهم را بازی کنند. یکی از ویژگی‌های شهروندی شناخت حقوق و دسترسی به آن است. بنابراین، شهروندان با تشکیل اتحادیه‌ها و انجمن‌ها میتوانند در بخش‌های مختلف حکومت را وادار به ارائه اطلاعات از فعالیت‌ها و کارکردهایش کنند و در نهادینه‌شدن فرهنگ حق دسترسی به اطلاعات نقش عمده و کلیدی را بازی کنند.
هنگامی که دسترسی به اطلاعات به‌عنوان یک گفتمان ملی در جامعه از سوی شهروندان مورد بحث قرار گیرد، دسترسی به اطلاعات به یک فرهنگ و ساختار حکومت‌داری باز شکل خواهد گرفت. به عبارت دیگر، وقتی که دسترسی به اطلاعات به یک گفتمان ملی در جامعه بدل شد، فرهنگ محرومیت از ادارات دولتی جایش را به فرهنگ باز و پاسخ‌‌گو خواهد داد که در نتیجه فساد نیز فروکش خواهد کرد.
شفافیت در ادارت دولتی مستلزم دسترسی شهروندان به اطلاعات از فعالیت‌ها و کارکردهای ادارات دولتی و نهادینه‌شدن دسترسی به اطلاعات به‌عنوان یک فرهنگ مستلزم آگاهی شهروندان از حق و قانون دسترسی به اطلاعات است.
ارسطو شهروندان را کسانی می‌‌دانست که در قدرت شریک باشند. ماده چهام قانون اساسی افغانستان هم حاکمیت ملی را متعلق به شهروندان می‌داند. در نطام‌های دموکراتیک و مردم‌سالار مشارکت شهروندان در قدرت وابسته به دانایی و آگاهی شهروندان از کارکردها و فعالیت‌های حکومت است. دانایی و آگاهی شهروندان نیازمند دسترسی شهروندان به اطلاعات از برنامه‌ها، فعالیت‌ها و کارکردهای حکومت است. این کار کمک می‌کند تا به‌گونه‌ی دوام‌‌دار و موثر حکومت را نظارت کرده و مسئولیت شهروندی خویش را ایفا کنند. و قتی انسان در یک جامعه زندگی می‌کند در کنار حقوق و امتیازاتی که دارد مسئولیت‌هایی هم دارد.
دسترسی به اطلاعات به معنای دسترسی شهروندان به قدرت است. آگاهی شهروندان از حق و قانون دسترسی به اطلاعات اولین رکن نهادینه‌شدن حق دسترسی به اطلاعات به‌عنوان یک فرهنگ در جامعه است. هنگامی که دسترسی به اطلاعات به یک فرهنگ مبدل شود، قدرت شهروندان هم بلند خواهد رفت و نقش شهروندان در حکومت‌داری بیش‌تر خواهد شد. قانون اساسی افغانستان و قانون دسترسی به اطلاعات حق دسترسی به اطلاعات را برای شهروندان به رسمیت شناخته اشت. حال این وظیفه شهروندان است که برای به‌دست‌آوردن حق خویش تلاش به خرج دهند و درکنار نهادهای مسئول همکاری کرده تا حق دسترسی به اطلاعات را به یک فرهنگ فراگیر و فراتر از چند نهاد محدود بالا ببرد.
